Kamishibai – niezwykła technika opowiadania

Maria Kożuchowska

Kiedy myślimy o czytaniu z dziećmi, zwykle wyobrażamy sobie rodzica z książką w ręce i zasłuchane dziecko. Czasem bywa też odwrotnie, zwłaszcza w okresie, w którym dziecko trenuje umiejętność czytania. Jednak wspólne czytanie może mieć też inny obraz, mniej bierny. Kiedy towarzyszą mu dodatkowe czynności, nazywamy je „aktywnym czytaniem”. 

Aktywne czytanie dostarcza rozrywki, zbliża rodziców i dzieci oraz pozwala im poznać inne oblicza czytelnictwa. Może też zachęcać i inspirować do rozmów. Rozbudza wyobraźnię dziecka, pobudza jego ciekawość i kreatywność, a nawet może działać terapeutycznie. To jedna z metod holistycznego wspierania rozwoju dziecka. Warto zauważyć, że w dzieciństwie najważniejszą aktywnością jest zabawa. Aktywne czytanie jest zaś formą zabawy, dzięki czemu pokazuje dziecku książkę i czytanie jako coś atrakcyjnego. Aby jednak aktywne czytanie stało się możliwe, konieczne jest wyjście ze sztywnego schematu, w którym dziecko jest biernym odbiorcą, a zadaniem rodzica jest wyłącznie odczytanie tekstu.

Kamishibai – historia i opis techniki opowiadania

Jedną z form aktywnego czytania jest kamishibai – w tłumaczeniu „papierowy teatr” lub inaczej teatr ilustracji. Kamishibai pochodzi z Japonii. Do czytania w ten sposób potrzebne są duże karty z ilustracjami i tekstem oraz butai – drewniana lub kartonowa skrzynka mająca formę rozkładanego teatrzyku. Przypomina ona nieco parawan z teatrzyków marionetkowych. 

Osoba prowadząca umieszcza wewnątrz skrzynki karty z ilustracjami. Z jednej strony karty znajduje się ilustracja, zaś z drugiej tekst oraz niewielki podgląd ilustracji, którą widzi publiczność. Każda opowieść składa się z kilkunastu lub kilkudziesięciu kart, które następują po sobie i tworzą spójną całość. Ilustracje kamishibai pojawiają się przed publicznością niczym kolejne sceny z animowanego filmu. Prowadzący sam decyduje, czy tempo zmieniania kart będzie szybsze czy wolniejsze. Warto obserwować reakcje dzieci, aby dostrzec sygnały świadczące o tym, że dana scena wymaga zwolnienia tempa. Możliwość poruszania kartą, np. w górę i w dół,  zwiększa dynamikę przedstawiania historii.

Korzystając z kamishibai należy zadbać o to, aby widzowie usiedli wygodnie na wprost skrzynki. Ważne jest, aby wszyscy mogli obserwować jej wnętrze. Dobrze, gdy ilustracje znajdują się nieco powyżej linii wzroku. Skrzynkę należy ustawić na solidnej podstawie. Prowadzący siada za skrzynką z jej prawej strony, a więc tam, gdzie znajduje się miejsce do wsuwania kart. Ważne jest, aby nie być całkowicie schowanym za butai, ponieważ jest się wtedy mniej słyszanym. 

Kamishibai stanie się prawdziwym teatrem, jeśli wykorzystamy rekwizyty: przebrania, scenografię, podkład muzyczny itp. Czasem prowadzący bardzo dobrze zna tekst historii – wówczas może pozwolić sobie na większą improwizację. Rola dzieci również może być bardziej aktywna. Prowadzący może zachęcać je, aby we wskazanych przez niego momentach odgadły, jak dalej potoczy się historia lub wyraziły swoją opinię na temat konkretnych wątków fabuły. 

Kamishibai w formie takiej, jaką znamy obecnie, powstał w Japonii w latach dwudziestych XX wieku. Tradycja japońskich bajek obrazkowych jest jednak znacznie dłuższa. Początki kamishibai można więc datować na XI wiek naszej ery. Buddyjscy mnisi wędrowali wówczas od wioski do wioski i używali zwojów z obrazkami do uczenia podstaw wiary Japończyków, którzy nie potrafili pisać. 

Sztuką kamishibai zajmowali się często wędrowni sprzedawcy cukierków i pączków. Drewnianą scenę mocowali na swoich rowerach, którymi przemieszczali się do kolejnych miejscowości. W czasach II wojny światowej kamishibai pozwalał ludziom ukrywającym się w schronach choć na chwilę oderwać myśli od trudnej sytuacji.

Jakie jest twoje powołanie?

O powołaniu oraz o wyjątkowych darach, które posiada każdy z nas można przeczytać w książce kamishibai pt.: Kamelia. Jej autorka, Weronika Żurowska, zainspirowała się opowieścią o dawnych, japońskich aptekarzach, którzy odwiedzali pacjentów, wędrując od miasteczka do miasteczka. Aptekarze ci, dzięki swojej profesjonalnej wiedzy, zastępowali lekarzy. Opłaty pobierali zaś tylko wtedy, gdy leczenie kończyło się sukcesem. 

Kamelia większość czasu spędza w swoim ogrodzie. Wykonuje w nim różne prace – czyści kamienie znajdujące się na ścieżce prowadzącej do pawilonu, grabi żwirek, aby wyglądem przypominał morskie fale oraz dba o drzewka bonsai. Jej ukochaną rośliną jest drzewko, które nazywa się tak, jak ona – Kamelia. Kiedy więc pewnego dnia widzi, że jest ono ogołocone, a wszystkie jego kwiaty opadły na ziemię, jest przerażona i zrozpaczona. Na szczęście ma jeszcze szansę odmienić los swojego ukochanego drzewa. Na zawieszonej na nim karteczce widnieje bowiem krótka wskazówka: Jeśli chcesz, żebym znowu zakwitło, dowiedz się, co dolega twoim sąsiadom. 

W ten oto sposób Kamelia zaczyna poznawać swoich sąsiadów. Okazuje się bowiem, że wcześniej niemal ich nie spotykała, ponieważ była skoncentrowana wyłącznie na swoim ogrodzie. Nowe znajomości pozwalają jej odkryć, że ma bardzo dużą wiedzę na temat roślin, ziół i sposobów wykorzystywania ich do pomagania ludziom. Kamelia dostrzega, że poza talentem do pielęgnowania ogrodu ma również moc odmieniania życia ludzi na lepsze.

Wartość rodziny ukazana w książkach kamishibai

Książka kamishibai autorstwa Nory Majoros pt.: Tata buduje namiot w piękny i metaforyczny sposób przedstawia kształtowanie się relacji tata-syn. Mężczyzna i chłopiec każdego dnia odwiedzają łąkę i planują budowę namiotu. Prowadzą przy tym ciekawe i głębokie rozmowy. Przekaz opowieści podkreślają magiczne ilustracje autorstwa Kingi Rofusz. 

Sens książki pt.: Tata buduje namiot dobrze oddają słowa Umberto Eco: Wydaje mi się, że jesteśmy ukształtowani przez te dziwne momenty, w których nasi ojcowie uczą nas, nie próbując nas niczego uczyć. Formują w nas te małe skrawki wiedzy.

Książka kamishibai pt.: Trzy siostry. O współpracy autorstwa Kseni Berezowskiej oraz Zofii Piątkowskiej-Wolskiej opowiada zarówno o sile przyrody, jak i o sile międzyludzkich relacji. 

Pewnej długiej i bardzo ostrej zimy, ludzie umierają z głodu. Cały mijający rok był bardzo ciężki – wiosną panowała susza, latem atakowała szarańcza, a jesienią pojawiły się pożary. Ludziom nie udało się więc zgromadzić żywności na zimę. Na szczęście pewnej śnieżnej nocy w wiosce pojawiają się trzy kobiety i wchodzą do środka jednej z izb, aby schronić się i ogrzać. Ludzie dzielą się z nimi tym, co im zostało. 

Trzy kobiety, chcąc podziękować za hojność gospodarzy, ujawniają swoją prawdziwą tożsamość – są to kukurydza, fasola i dynia. Obdarowują one ludzi sobą w postaci nasion, które zapobiegają pojawianiu się głodu i chorób. Aby plony były obfite, trzy siostry ściśle ze sobą współpracują. Do ziemi najpierw trafiają nasiona kukurydzy. Kiedy roślina ma już kilkadziesiąt centymetrów, należy zasiać nasiona fasoli, która szybko wypuszcza pierwsze listki i potrzebuje podpór, aby się po nich piąć. Kukurydza świetnie sprawdza się w tej roli. Następnie posadzić można dynię, która kładzie się na ziemi i zatrzymuje w niej wilgoć oraz ogranicza pojawianie się chwastów. 

Tak działa Przyroda, której jesteśmy częścią: może dać nam tak wiele, w zamian oczekując jedynie opieki i troski – piszą autorki książki. Podobnie działają relacje rodzinne i międzyludzkie. Książka zachęca do odkrywania własnych darów i dzielenia się nimi ze światem.

Zrozumieć córkę

Motywem przewodnim książki kamishibai pt.: Bajka o soli, której autorem jest Elek Benedek, jest miłość rodzicielska, a dokładnie miłość między ojcem a córką. Bajka o soli to znana europejska baśń. Książka pokazuje m.in., że nie warto reagować impulsywnie oraz że rodzice mogą wiele nauczyć się od swoich dzieci.

Główną bohaterką opowiadania jest najmłodsza córka króla, który chce oddać swoje królestwo jednej z trzech córek. Postanawia obdarować tę, która kocha go najbardziej. Bardzo nie podoba mu się jednak, gdy najmłodsza z nich mówi, że kocha go tak, jak ludzie kochają sól. Jest wściekły do tego stopnia, że wyrzuca ją z królestwa. Królewna nie tylko nie otrzymuje rodzinnego spadku, ale musi błyskawicznie stać się samodzielna i rozpocząć dorosłe życie. Odwaga pozwala jej przetrwać.  

Po jakimś czasie królewna zaprasza ojca na kolację przyrządzoną całkowicie bez soli, co pomaga mu zrozumieć sens jej dawnych słów. W ten sposób odzyskuje bliską relację z ojcem oraz otrzymuje od niego królestwo. Książka pokazuje, że warto być wiernym sobie i kroczyć przez życie z miłością, ale i odwagą. 

Obraz, który w sztuce kamishibai pozostaje przez większość czasu nieruchomy sprawia, że odbiorcom łatwiej jest wyciszyć się i dostrzec większą liczbę szczegółów. Dzieci mają czas przyjrzeć się ilustracjom i zatopić się w świecie wyobraźni. Nauczyciel, rodzic czy inna osoba prowadząca znajduje się naprzeciwko dzieci, co ułatwia mu bezpośrednią interakcję z nimi. Dzięki temu ma większą możliwość dostrzegania reakcji i potrzeb dzieci. Kamishibai można wykorzystać na wiele sposobów, pomagając dzieciom rozwijać twórczość i kreatywność.  

Bibliografia:

Bendek E. (2020). Bajka o soli, Katowice.

Berezowska K., Piątkowska-Wolska Z. (2023). Trzy siostry, Katowice.

Kreatibaj.pl, Kamishibai,

https://kreatibaj.pl/kamishibai/ (dostęp: 18.10.2024).

Tibum.pl, Co to jest kamishibai, https://www.tibum.pl/shop/co--to-jest-kamishibai (dostęp: 18.10.2024).

Żurowska W. (2024). Kamelia, Katowice.

Majoros N. (2023). Tata buduje namiot, Katowice.