Play Therapy jako metoda terapeutyczna (cz. 7)
Ewelina Prędka-Pawlun
Reakcje wspomagające
Celem relacji nawiązywanej między dzieckiem i terapeutą jest reagowanie na dziecko w sposób, który wspomaga rozwój istniejących już zdolności dziecka. Terapeuta wychodzi z założenia, że dzieci potrafią samodzielnie rozwiązywać problemy, ufa podejmowanym przez nich decyzjom w granicach ich możliwości rozwojowych oraz komunikuje swoją postawę za pomocą swoich reakcji na dzieci.
Poniżej możemy omówić cechy charakterystyczne reakcji wspomagających (Landreth, 2016, s. 200-211):
1) Wrażliwe rozumienie – „bycie z” – terapeuta stara się zrozumieć bezpośredni wewnętrzny układ odniesienia dziecka, jego subiektywny świat. Próbuje być autentycznie z dzieckiem i jednocześnie odłożyć na bok swoje osobiste doświadczenia i oczekiwania. Zdaje sobie sprawę, że dziecko ma swoje własne aktywności, doświadczenia, uczucia i myśli (Landreth, G.L., 2016, s. 201). Dzieci nie mogą swobodnie eksplorować, testować granic czy zmienić się, dopóki nie doświadczą relacji, w której ich własny świat doświadczeń jest rozumiany i akceptowany. Jest to wymiar głębokiego zaangażowania się w pracę rozumienia dziecka bez oceniania i osądzania.
2) Troskliwa akceptacja – taka akceptacja znajduje wyraz w powstrzymywaniu się od udzielania rad, sugestii lub wyjaśnień. Terapeuta stara się nie zadawać pytań oraz nie przerywać wypowiedzi dziecka. Akceptujące reakcje terapeuty zachęcają dziecko do dokładniejszej eksploracji własnych myśli i uczuć. Jeśli uczucia dziecka są wyrażane i akceptowane przez terapeutę, dziecko doświadcza ich z mniejszą intensywnością i łatwiej je akceptuje. W takiej sytuacji łatwiej dziecku zintegrować uczucia i poradzić sobie z nimi, wyrażając pozytywne i negatywne emocje w sposób bardziej konstruktywny.
3) Zwięzłość oraz interakcyjność – terapeutyczne komentarze powinny być zwięzłe i krótkie, ukierunkowane na dziecko, stwarzające okazję do interakcji z nim, są dopasowane do tempa jego aktywności oraz intensywności jego emocji; długie wypowiedzi terapeuty są dezorientujące i często komunikują brak zrozumienia ze strony terapeuty, powinno się unikać zbyt długich wyjaśnień zachowania lub edukowania
4) Podtrzymywanie aktywności dziecka – reakcje na dziecko powinny być dopasowane do jego ekspresji bez przerywania naturalnego toku jego zabawy lub komunikacji werbalnej; reakcja powinna pojawić się w odpowiednim momencie, wtrącona w komunikat dziecka bez żadnego zakłócenia czy przerwania lub zmiany kierunku zabawy. Połączenie powinno być harmonijne a dziecko nie zwraca na to świadomej uwagi.
5) Odzwierciedlanie uczuć – terapeuta komunikuje zrozumienie i akceptację uczuć dziecka poprzez ich nazywanie, rozumie intensywność tych uczuć. Główną cechą odzwierciedlania uczuć dziecka jest komunikowanie empatii, poczucia „bycia z” w tym doświadczeniu. Jeśli uczucia dziecka są akceptowane przez terapeutę, ono zaczyna im ufać i zwiększa to jego wiarę w siebie.
6) Budowanie poczucia własnej wartości – reakcja budująca poczucie własnej wartości docenia dziecko za to, co ono wie lub robi; reagowanie na podejmowanie wysiłku przez dziecko zwiększa w nim poczucie Ja; stwierdzenia budujące poczucie własnej wartości pomagają dzieciom w rozwoju poczucia kompetencji oraz pobudzają wewnętrzną motywację; przykładowe reakcje:
„Wiesz dokładnie, jak to zrobić”
„Zapamiętałaś, gdzie to jest”
„Wygląda na to, że umiesz...”
„Coś ci przyszło do głowy”
7) Dopasowanie się do poziomu afektu dziecka – podczas komunikacji ton głosu i poziom afektu terapeuty dopasowują się do poziomu afektu/intensywności wyrażanego przez dziecko; tempo reakcji terapeuty również przekazuje rozumienie i bycie z dzieckiem przez dopasowanie się do stopnia jego interakcji; terapeuta unika nadmiernego emocjonowania się drobnymi zdarzeniami, przekraczającego poziom afektu dziecka oraz unika mówienia jednostajnym tonem; wskazana jest modulacja głosu w celu przekazania znaczenia i emocji.
8) Unikanie zadawania pytań – terapeuta nie powinien zadawać pytań o przyczyny zachowania, ponieważ zasadniczo nie wspomaga to eksploracji; pytania sugerują nierozumienie; terapeuta powinien ufać swojej intuicji i zamiast pytań formułować na podstawie posiadanych informacji twierdzenia np. „czujesz złość”. Powinny to być empatyczne twierdzenia, które bardziej trafią do dziecka. Natomiast pytania docierają do umysłu, gdzie są przetwarzane i analizowane. Na ogół pytania przenoszą dzieci ze świata emocji do świata poznania, co może zakłócać proces zabawy, stawiają także bardziej w centrum uwagi terapeutę niż dziecko.
Reakcje niewspomagające
To, jak terapeuta zareaguje, jakich użyje słów, może mieć istotny wpływ na ewentualne poczucie zrozumienia, akceptacji lub ograniczenia u dziecka. Warto zwrócić uwagę na następujące niewspomagające reakcje w relacji terapeutycznej:
a) pominięte uczucia,
b) nazywanie przedmiotów przed dzieckiem,
c) ocena i pochwała,
d) nieodpowiednie pytania, zbyt duża licba pytań,
e) stwierdzenia zmienione w pytania,
f) prowadzenie dziecka.
Przykłady reakcji wspomagających i niewspomagających
W sytuacji, gdy dziecko pyta w pokoju zabaw: „czy ten pokój naprawdę jest dla mnie”? reakcjami terapeuty mogą być następujące odpowiedzi (Landreth, 2016, s. 222):
1. Możesz korzystać z tego pokoju przez 45 minut w każdy poniedziałek, kiedy się spotykamy (reakcja nie odnosi się do tego, że akcent jest tu bezpośrednio kładziony na dziecko).
2. Inne dzieci przychodzą tutaj, żeby pobawić się tak jak ty. Ale teraz ten pokój jest dla ciebie. Możesz bawić się zabawkami w taki sposób, jaki ci się podoba (w tej reakcji terapeuta stara się udzielić zbyt dużo informacji i nie odnosi się do możliwych uczuć dziecka).
3. Możesz korzystać z tego pokoju w czasie, kiedy jesteśmy razem (reakcja ignoruje potencjalne uczucia dziecka i koncentruje się wyłącznie na aktywności).
4. Trudno ci uwierzyć, że to wszystko jest dla ciebie (reakcja pokazuje empatię i zrozumienie dla uczuć dziecka).
Reakcje wspomagające w odróżnieniu od niewspomagających w miarę możliwości docierają do uczuć. W ten sposób terapeuta pokazuje, że rozumie wewnętrzny świat dziecka. Nie są również zadawane niepotrzebne pytania. Uwaga jest skupiona na tym, co dziecko stara się powiedzieć, a nie na tym o co dziecko prosi.
Opis przypadku
Opisywany przypadek dotyczy chłopca z tendencją do acting out w terapii zabawą, o wysokim poziomie lęku.
Na wstępie warto wspomnieć o tym, czym jest acting out?
Z punktu widzenia psychodynamicznej psychiatrii acting out jest traktowany jako rodzaj prymitywnego mechanizmu obronnego i oznacza: „impulsywne działanie będące wyrazem nieświadomych pragnień bądź fantazji, mające na celu uniknięcie bolesnych emocji” (Gabbard, 2015, s. 50).
W Lexicon of Psychiatry and Related Disciplines pojęcie to zostało opisane jako: „(…) rodzaj zachowań, w których poprzez działanie wyrażane są bezpośrednio nieuświadomione impulsy. Dzięki temu można uniknąć uświadomienia sobie towarzyszących zwykle tym impulsom emocji. Acting out jest jednym z mechanizmów obronnych, często prowadzącym do działań aspołecznych.” (Materska, Tyszka, za: Krzyżowski, 2010 s. 22-23).
W psychologii Acting out to mechanizm obronny polegający na wyrażaniu konfliktów emocjonalnych lub uczuć poprzez impulsywne lub nieodpowiednie działania, zamiast poprzez świadome myślenie lub komunikację słowną. Ten mechanizm często obserwuje się u osób mających trudności w zarządzaniu emocjami lub radzeniu sobie z ukrytymi konfliktami psychologicznymi.
Przykłady zachowań typowych dla acting out mogą obejmować:
1. Agresywne zachowanie: Osoba, która nie potrafi wyrazić swojego gniewu lub frustracji werbalnie, może uciekać się do agresywnych działań lub przemocy fizycznej.
2. Samodestrukcyjne zachowanie: Ktoś, kto przeżywa wewnętrzny konflikt emocjonalny, może angażować się w zachowania samodestrukcyjne, takie jak nadużywanie substancji lub ryzykowne działania.
3. Ryzykowne zachowanie: W okresach stresu lub konfliktu, osoba może podejmować ryzykowne lub impulsywne działania, pozornie nie zważając na ich konsekwencje.
Historia chłopca wiąże się ze śmiercią dziadka, z którym był bardzo związany. Dziadek zmarł, gdy chłopiec miał 4 lata. Dwa miesiące po śmierci dziadka chłopiec domagał się od mamy zabrania go na cmentarz, aby mógł go odwiedzić. Zaczął wówczas rozmawiać z dziadkiem przez otwór przeznaczony na wazon z kwiatami w nagrobku. Przez kolejne dwa lata chłopiec żądał od rodziców, aby co dwa tygodnie jeździć na cmentarz w celu rozmowy z dziadkiem. W ciągu kolejnych dwóch lat u chłopca rozwinął się obsesyjny strach przed śmiercią. W pierwszej klasie chłopiec miał problemy z nauką, nie uczył się czytać. Był bardzo agresywny wobec innych dzieci i pełen lęku. Podczas terapii zabawą chłopiec bardzo często odnosił się do telewizji, do tematu przeprowadzki i opuszczania bezpiecznego domu. Kolejnym tematem była jego zabawa i wypowiedzi odnoszące się do tego, że śmierć nie jest ostateczna. Chłopiec podczas zabawy w sposób symboliczny pochował lalkę-ojca w piaskownicy, z którą rozmawiała lalka-chłopiec przez końcówkę lejka. Ta scena była podobna do wypraw chłopca na cmentarz, by „porozmawiać” z dziadkiem przez otwór w nagrobku. Po rozpoczęciu terapii chłopiec poprosił tylko raz o zabranie go na cmentarz, co mogło świadczyć o wyraźnej przemianie wewnętrznej. Na piątej sesji chłopiec oświadczył terapeucie, że jego dziadek zmarł. Była to pierwsza oznaka, że zaakceptował śmierć swojego dziadka (Landreth, 2016, s. 230-240).
Rola zabaw społecznych
Zabawy społeczne pomagają w tym, żeby dziecko czuło się ważne i potrzebne, nauczyło się szacunku i akceptacji drugiego człowieka oraz czerpania radości z kontaktów z innymi. Dzięki zabawie dzieci mogą uczyć się następujących umiejętności społecznych:
• Empatii – podczas interakcji z rówieśnikami dziecko musi rozpoznać i reagować na szereg innych i prawdopodobnie przeciwstawnych pragnień, uczuć i perspektyw. Poprzez zabawę dzieci mogą rozpoznawać potrzeby i uczucia innych i odpowiednio na nie reagować. Wiąże się to z nauką stawiania się w sytuacji drugiego dziecka i reagowania z miejsca, w którym znajduje się zrozumienie i współczucie. Dodatkowo zabawy rozwijające umiejętności społeczne sprawiają, że dzieci są świadome swoich emocji oraz dokonują akceptacji drugiego człowieka.
• Rozwiązywania problemów – to kluczowa umiejętność, której dzieci muszą się nauczyć, aby odnieść sukces w życiu, pomagają rozwinąć umiejętności potrzebne do radzenia sobie z wyzwaniami. Nauczą się także umiejętności negocjacyjnych, które pomogą im bronić własnych pragnień i potrzeb, a jednocześnie uwzględniać pragnienia i potrzeby innych.
• Poznawania uczuć – dzieci mogą odkrywać swoje uczucia frustracji, podniecenia, smutku, złości i zachwytu poprzez zabawę.
• Komunikacji – uczenie dzieci poprzez zabawę właściwego sposobu zwracania na siebie uwagi innych, np. czekania na zakończenie wypowiedzi przed zadaniem pytania lub wypowiedzenia ich imienia, uczenie bezpośredniego wyrażania swoich potrzeb, np. kiedy są głodne, zmęczone lub w jaką grę chciałyby się bawić, nauczenie dzieci odpowiednich sposobów dołączania do grupy dzieci już bawiących się.
• Współpracy – poprzez dzielenie się zabawkami, a skończywszy na zabawie nimi, współpraca jest ważną umiejętnością społeczną, którą dzieci muszą rozwijać. Niektóre sposoby uczenia współpracy poprzez zabawę obejmują uczenie dziecka dzielenia się zabawkami lub trzymania kartki papieru, gdy inne dziecko ma problemy z kolorowaniem.
Przykłady ćwiczeń
Zabawy rozwijające umiejętności społeczne u dzieci to m.in.:
A. Zabawa z zastosowaniem historyjek obrazkowych, w których dziecko wymyśla zakończenie. Rozwijając ciągi przyczynowo-skutkowe dziecko uczy się norm społecznych obowiązujących w danej grupie. Bardzo ważne, aby po ćwiczeniu omówić je z dziećmi, wyjaśniając krok po kroku zasadność danych rozwiązań.
B. Odgrywanie scenek – to dobra metoda do rozwoju obszaru komunikacji, emocji czy nauki norm społecznych.
C. Kalambury, podczas których dzieci w interesujący sposób pracują nad komunikacją. Przy odpowiednim dobraniu odgadywanych haseł może być to także metoda na naukę o emocjach, normach czy radzeniu sobie w sytuacjach trudnych.
D. Zagadki – najlepszym pomysłem jest ukrycie jakiegoś przedmiotu i wykorzystanie zabawy ciepło-zimno. Można też narysować dzieciom mapę skarbów.
E. Dłoń – Na kartce dziecko odrysowuje swoje dłonie. Następnie w miejsce palców wpisuje 5 swoich mocnych stron, co w sobie lubi, z czego jest dumny, mniejsze dzieci mogą umieścić tam rysunki. Potem bierze drugą odrysowaną dłoń swojej mamy, taty, brata i wypisuje mocne strony osoby, której „dłoń” mamy. Na koniec zabawy tak uzupełnione rysunki dłoni można zawiesić w widocznym miejscu, by zawsze można było zerknąć na swoje mocne strony.
F. Narysuj palcem. Rozsyp mąkę/kaszę/kakao na ciemnym talerzu. Poproś, aby dziecko narysowało palcem swój nastrój (oczy i buźkę). Porozmawiajcie jak się dziś czuje, co było powodem takiego stanu. Ty również opowiedz dziecku o swoim nastroju. Zachęcaj je do dłuższych wypowiedzi.
G. Narysuj to, co mówię. Jedna osoba ma za zadanie możliwie najwierniej opisać obrazek. Pozostali mają za zadanie go narysować bez zadawania pytań.
Podsumowanie
Praca terapeutyczna z dziećmi odbywa się poprzez zabawę. Terapeuta uczestniczy w dziecięcych zabawach, stara się uchwycić rozgrywane w nich emocje i sytuacje, nazwać je i w ten sposób dostać się do wewnętrznej rzeczywistości dziecka. Tak, jak rozmowa z dorosłym pozwala wyrazić skrywane emocje, uporać się z trudnymi myślami, nazwać aktualne stany, tak samo zabawa pozwala na to wszystko dziecku. Dzieci podczas zabawy wyrażają siebie pełniej i bardziej bezpośrednio niż za pomocą słów, co pozwala na bardziej efektywne komunikowanie się, zarówno w interakcjach społecznych, jak i terapeutycznych. Dlatego terapeutyczna relacja z dziećmi powinna przebiegać poprzez zabawę, ponieważ pomaga rozwiązywać konflikty i komunikować uczucia, a zabawki są istotnym środkiem urzeczywistniającym ten proces. Podczas swobodnej zabawy, bez instruowania, ale pod okiem terapeuty, dziecko wyraża swoją indywidualną myśl i działanie, uwalnia uczucia i postawy, bezpiecznie je projektując za pośrednictwem zabawek, które wybiera samodzielnie. Zabawa jest dziecięcym sposobem wypracowania równowagi i kontroli we własnym życiu.
Autorka jest psychologiem, terapeutą skoncentrowanym na rozwiązaniach, trenerem technik pamięciowych dla dzieci i młodzieży, terapeutą metodą EEG Biofeedback, diagnostą ADHD oraz certyfikowanym diagnostą ADOS-2.
Bibliografia
Axline V.M., Play Therapy, New York 1991.
Brela D., Podstawowe pojęcia psychoanalityczne: acting out. (Basic Psychoanalytical Concepts: Acting Out.), 2022.
Gabbard G.O., Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej. Nowe wydanie zgodne z klasyfikacją DSM-5., Wyd. UJ, Kraków 2015.
Krzyżowski J., Lexicon of Psychiatry & Related Disciplines. Leksykon Psychiatrii i Nauk Pokrewnych, MEDYK, Warszawa 2010.
Landreth G.L., Terapia zabawą, Wyd. UJ, Kraków 2016.
LaVigne M., Play Therapy, Wyd. Mamania, Warszawa 2023.
Materska M., Tyszka T., Psychologia i poznanie, Wyd. PWN, Warszawa 1997.
