Używanie substancji psychoaktywnych a postawy rodziców

Używanie substancji psychoaktywnych a postawy rodziców

Agata Sierota

Stosunek rodziców do używania substancji psychoaktywnych to ciągłe pole do działań profilaktycznych ze strony szkoły i innych ośrodków pomocy społecznej. Pomimo iż dane wskazują na trend spadkowy uzależnień nastolatków od alkoholu (CBOS, 2022, s. 210) i narkotyków (tamże, s. 218), problem istnieje i jest poważny. Nadal wielu rodziców nie chce przyjąć na siebie odpowiedzialności za działania profilaktyczne w stosunku do swoich dzieci i zrzuca ją na szkołę.


Teorie i badania wskazują na związek postaw rodziców wobec środków psychoaktywnych z sięganiem po nie przez dzieci i ryzykiem uzależnień od alkoholu i narkotyków. 
 
Kilka teorii i wyników badań
Zgodnie z teorią interakcji rodzinnych Judith S. Brook ryzyko ukształtowania się uzależnienia od substancji psychoaktywnych mogą zwiększać trzy czynniki:

  • słaba więź z rodzicami, 
  • sprzyjające uzależnieniom cechy psychiki jednostki: m.in. niska samoocena, tendencja do depresji, zachowań agresywnych i buntowniczych oraz 
  • obserwacja niewłaściwych zachowań rodziców (Rogala-Obłękowska, 1999, s. 90-91). 
    To, czy rodzice używają środków psychoaktywnych i w jaki sposób, staje się wzorcem dla dziecka. Gdy rodzic stosuje je w celu poprawy nastroju czy usunięcia zmęczenia, dziecko w przyszłości może robić podobnie. Wyniki badań, dotyczące powiązań spożywania alkoholu przez rodziców z używaniem ich przez dziecko wskazują, że im bardziej ryzykowne jest picie rodziców, tym nastolatki częściej sięgają po alkohol. W badanej grupie (12-17 lat) aż 90,4% nastolatków z rodzin, gdzie alkohol był używany w sposób ryzykowny, miało kontakt z tą substancją. W przypadku domów, gdzie nie używa się alkoholu, było to 59, 1% (CBOS, 2016, s. 15). Można powiedzieć, że sposób używania substancji psychoaktywnych przez rodziców nie tylko modeluje zachowania dzieci, ale wpływa na podstawowy czynnik ryzyka uzależnień, osłabiając więź z młodym człowiekiem. Trudno budować silną, dojrzałą relację z dzieckiem, będąc pod wpływem działania substancji psychoaktywnych, zwłaszcza gdy dzieje się to często. Słaba więź z rodzicami wzmacnia wpływ grupy rówieśniczej. Jeśli młode otoczenie nastolatka używa środków psychoaktywnych, istnieje ryzyko wpływu, a nawet presji ze strony rówieśników.

  • Częściej w literaturze poruszany jest problem wpływu stosunku rodziców do alkoholu na używanie go przez nastolatki niż ich postaw wobec narkotyków. Można zakładać, że dużo mniejsza liczba rodziców używa narkotyków niż alkoholu i w związku z tym rzadziej staje się bezpośrednim wzorem sięgania po te środki, niż rodzice pijący alkohol. Interesujący schemat sięgania po narkotyki przez dziecko przedstawia zgeneralizowany model interakcji społecznych Denise B. Kandel i współpracowników (za: Ulman, 2011). Według niego można zakładać, że używanie przez rodziców nie tylko narkotyków, ale i wysokoprocentowych alkoholi, może przyczyniać się do używania narkotyków przez nastolatki. Używanie przez rodziców alkoholu, jak wspomniano wcześniej, osłabia więź i zwiększa przez to wpływy rówieśnicze. W związku z tym – rośnie ryzyko używania współcześnie popularnej marihuany i haszyszu. Wyniki badań pokazały, że 11,5% uczniów szkół ponadpodstawowych używało więcej niż 2 razy produktów konopi (CBOS, KCPU, 2022). Gdy rodzic nie interweniuje na etapie negatywnych wpływów rówieśniczych z powodu osłabionej używaniem alkoholu czy narkotyków więzi, może to doprowadzić do stosowania przez dziecko także innych tzw. twardych narkotyków.
     
    Czy słowa rodziców mają moc?
    Nie tylko używanie ryzykowne czy problemowe środków psychoaktywnych przez rodziców ma znaczenie dla sięgania po nie przez dziecko. Sama postawa wobec tych środków wyrażająca się w poglądach, posiadaniu ich w domu, także stosunek do używania ich przez dziecko ma ogromne znaczenie. Okazało się, że całkowity zakaz picia alkoholu w większym stopniu powstrzymuje nastolatka przed sięganiem po alkohol niż postawa liberalna czy przyzwolenie. W przypadku całkowitego zakazu po alkohol sięgnęło 61% nastolatków, a przyzwolenia – 86% (tamże, s. 11). Badania wykazały, że zażywanie narkotyków jest częstsze, nie tylko gdy rodzice sięgają po narkotyki (Ulman, tamże) ale wystarczy, że deklarują liberalne postawy wobec tych środków (Motyka, 2018). Współczesne opinie, także rodziców, za legalizacją marihuany mogą zwiększać ryzyko nieprawidłowego postrzegania środków psychoaktywnych i ich działania przez dzieci i młodzież. Nastolatek może uznać taką postawę rodziców jako przyzwolenie i stosować przetwory konopi nie tylko w sposób leczniczy, ale dla poprawy nastroju. Może to mieć dla niego negatywne skutki, nie tylko w postaci ryzyka uzależnienia, lecz w chwili obecnej – także prawne. Można rozszerzyć zakres Teorii Percepcji Freda Streita zakładając, że interpretacja postaw rodziców, także wobec środków psychoaktywnych, ich poglądów, dokonywana przez dziecko ma zwykle większe znaczenie niż faktyczna postawa (Gaś, 1994). Przykładowo: rodzic przedstawia stanowisko za legalizacją marihuany do celów leczniczych, a dziecko interpretuje je jako ogólne przyzwolenie na używanie tego środka. Warto o tym pamiętać, wypowiadając w obecności nastolatka swoje opinie na temat używania alkoholu czy narkotyków.
     
    Świadomość rodziców
    Wydaje się, że choć większość rodziców zdaje sobie sprawę, że ich dziecko może chcieć spróbować alkoholu, niewielu zakłada, że może być ono ciekawe także działania narkotyków. Im w mniejszym stopniu rodzice mają świadomość takiego problemu, także używania alkoholu, tym często mniej wyraźnie wyrażają swoje poglądy na ten temat i nie dają dzieciom wyraźnego zakazu ich używania (Szczybra-Maroń, 2023). 28,7% nastolatków twierdzi, że pierwszy raz piło alkohol w domu, w tym 27,7% w towarzystwie rodzica lub innej pełnoletniej osoby z rodziny (CBOS, 2016, s. 9). Można też przypuszczać, że rodzice ryzykownie czy problemowo pijący alkohol czy używający narkotyków, by wspomóc swoją wydajność w pracy (Ulman, 2011), starają się odsunąć od siebie myśł, że może to zwiększać ryzyko próbowania tych substancji przez dzieci. Pomimo często braku wiary rodziców w swoją moc oddziaływania na nastolatki, wykazano, że młodzież w wieku 12-17 lat na pierwszym miejscu, przed rówieśnikami (32, 8%), wymienia rodziców (34%) jako mających wpływ na ich decyzję sięgnięcia po alkohol (CBOS, 2016, s. 11)
     
    Praktyka profilaktyczna specjalistów
    Rodzice od lat pozostają niewdzięcznym obiektem edukacji profilaktycznej proponowanej przez szkoły, w małym stopniu biorą udział w adresowanych do nich zajęciach i są postrzegani przez nauczycieli jako trudni we współpracy (Ostaszewski, 2013, Jasińska, 2022). Instytucje prowadzące działania zapobiegawcze – jak gminne ośrodki pomocy społecznej itp. – mogą być skutecznym, bezstronnym mediatorem, apelującym o współprace rodziców ze szkołą. Warto pokazać, że jedynie współdziałanie może skutecznie chronić nastolatki przed ryzykiem uzależnień. Częsty brak zrozumienia i wzajemne oskarżanie o zaniedbania szkoły i rodziców, tylko zaostrzają konflikt. Warto wykazać zrozumienie dla trudności nauczycieli w kontakcie z rodzicami, a także dla rodzica, który lękając się o swoje dziecko nie dopuszcza możliwego zagrożenia i w efekcie – nie angażuje się w proponowane przez szkołę działania profilaktyczne. Warto pokazać przez praktyczne zajęcia warsztatowe adresowane do rodziców wagę ich współpracy ze szkołą. Trzeba wspomagać poczucie odpowiedzialności rodziców w zakresie profilaktyki uzależnień od substancji psychoaktywnych poprzez własną kontrolę ich używania, nieprzyzwalanie na używanie ich przez dzieci, a także zgodność własnych deklaracji i zachowań. Rodzic staje się dla dziecka wiarygodnym źródłem informacji, gdy zakazowi spożycia substancji psychoaktywnych przez nastolatka towarzyszą zachowania rodziców wskazujące na świadomość negatywnych konsekwencji ich używania. Rodzice często niesłusznie, jak wykazują wyżej prezentowane wyniki badań, obawiają się stosowania surowych zakazów używania substancji psychoaktywnych, by nie pogorszyć i tak często trudnych relacji z nastolatkiem.
     
    Profilaktyczne działania rodzica


Świadomy rodzic może zrobić bardzo wiele, by zapobiec wczesnej inicjacji alkoholowej dziecka, ryzykownemu używaniu alkoholu i ograniczyć ryzyko sięgania po narkotyki.

 
Do takich działań należą:

  • poszerzanie własnej wiedzy na temat używania substancji psychoaktywnych oraz umiejętności wykorzystania jej w relacji z dzieckiem,
  • rozwijanie umiejętności rozmowy z nastolatkiem na temat używania substancji psychoaktywnych i ewentualnie wynikających w związku z tym sytuacji problemowych,
  • jasne i otwarte wyrażanie swoich poglądów na temat używania substancji psychoaktywnych wraz z jego konsekwencjami,
  • stosowanie całkowitego zakazu używania przez nastolatka alkoholu oraz narkotyków,
  • nieużywanie substancji psychoaktywnych lub używanie alkoholu tylko sporadycznie, z okazji uroczystości i w ograniczonym zakresie,
  • nieużywanie alkoholu jako środka poprawiającego nastrój czy usuwającego zmęczenie,
  • nieposiadanie alkoholu w domu,
  • nieczęstowanie nastoletniego dziecka alkoholem ani niepozwalanie, by był w obecności rodzica częstowany przez innych,
  • konsultacja ze szkołą w zakresie działań profilaktycznych, uczestniczenie w proponowanych programach,
  • konsultacja ze specjalistą w przypadku sygnałów ostrzegawczych, dotyczących używania alkoholu lub narkotyków przez dziecko,
  • skorzystanie z profesjonalnej pomocy przy świadomości swoich problemów z używaniem substancji psychoaktywnych.
     
    Zakończenie
    Podstawą wszelkich działań profilaktycznych rodziców w zakresie używania środków psychoaktywnych jest budowanie dobrej relacji z dzieckiem. Otaczanie go odpowiednią opieką i troską, by czuło się bezpieczne, wartościowe, zmniejsza negatywne wpływy rówieśnicze oraz ryzyko potrzeby poprawy samopoczucia poprzez sięganie po alkohol czy narkotyki. Dobry kontakt z dzieckiem to wyzwanie dla rodzica nastolatka, dlatego warto korzystać z wszelkiej pomocy i wsparcia ze strony szkoły, innych ośrodków pomocy społecznej czy w razie sygnałów ostrzegawczych - specjalistów ds. uzależnień. 
       
     
     
    Bibliografia
    Gaś, Z. (1994). Rodzina a uzależnienia. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
    Jasińska, M. (2022). Współpraca z rodzicami – czy jest możliwa? https://portal.librus.pl/szkola/artykuly/wspolpraca-z-rodzicami-czy-jest-mozliwa (dostęp 30.11.2023).
    Motyka M.A. (2018). Uwarunkowania zjawiska narkomanii wśród młodzieży woj. podkarpackiego. Część I. Analiza raportów narkotykowych. Hygeia Public Health, 53(2), s. 114-123.
    Raport CBOS (2016). Postawy młodzieży wobec alkoholu.
    Raport CBOS, KCPU (2022). Młodzież 2021. 
    Rogala-Obłękowska, J. (1999). Przyczyny narkomanii. Wyjaśnienia teoretyczne. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
    Szczyrba-Maroń, B. (2023). Narkotyki – czy to może dotyczyć mojego dziecka? https://ptzn.katowice.pl/narkotyki-czy-to-moze-dotyczyc-mojego-dziecka/ (dostęp: 28.11.2023).
    Ulman P. (2011). Społeczne i rodzinne uwarunkowania uzależnień u dzieci i młodzieży. Kwartalnik Naukowy, 4(8).
     
     
    Autorka jest doktorem nauk humanistycznych, psychologiem, wieloletnim pracownikiem Instytutu Psychologii UMCS Lublin oraz placówek pomocy społecznej, zmagających się m.in. z problemem uzależnień. Obecnie współpracuje z redakcjami czasopism, szerząc i popularyzując wiedzę psychologiczną.