Wsparcie procesów socjoterapii i resocjalizacji w MOS i MOW za pomocą programu Archipelag Skarbów i modelu profilaktyki zintegrowanej – sens i wyzwania.

„Niedostosowanie społeczne” – dla rodzica i dziecka, które z tego tytułu trafia do jednego z ośrodków zwanych „kuratorskimi” – brzmi nieraz jak wyrok. Przyczyn wydania takiego orzeczenia i skierowania do placówki opiekuńczo-wychowawczej może być mnóstwo.

Kradzieże, pobicia, wymuszenia, to tylko parę przykładów z długiej listy czynów zabronionych, których popełnienie kwalifikuje osobę nieletnią do umieszczenia w Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym (MOW). Z kolei w przypadku stwierdzenia objawów tzw. demoralizacji, „nieradzenia sobie” w szkole albo pogłębiających się trudności wychowawczych, osobę małoletnią uznaje się za zagrożoną niedostosowaniem społecznym i kieruje do Młodzieżowego Ośrodka Socjoterapii (MOS). Tak to wygląda od strony formalno-prawnej. Natomiast jednostka i jej najbliżsi nierzadko odbierają to jako osobistą porażkę czy rodzinny dramat albo wejście w kolejny etap ciągnących się niepowodzeń.  Czy na tym etapie dojdzie do pogorszenia sytuacji? Czy też u młodej osoby rozpocznie się proces poprawy -wychodzenia na tzw. „prostą”? To zależy od wielu czynników. Takie przekonanie panuje zarówno wśród naukowców – psychologów, pedagogów, jak i praktyków, na co dzień pracujących z młodzieżą. W tym kontekście dużo mówi się o koncepcji resilience oraz tzw. podejściu pozytywnym bądź „twórczym” w psychologii, pedagogice i resocjalizacji. Gdzie w tym wszystkim miejsce na profilaktykę zachowań ryzykownych? Czy jest sens prowadzenia działań profilaktycznych dla młodzieży uznawanej za „trudną”, przejawiającą zachowania aspołeczne i antyspołeczne? Jeśli tak, to jakich? W jaki sposób?

Na te pytania spróbuję odpowiedzieć dzieląc się doświadczeniem i wnioskami z działań przeprowadzonych w latach 2018-2023 przez Instytut Profilaktyki Zintegrowanej (IPZIN) polegających na adaptacji, realizacji i ewaluacji programu profilaktyki zintegrowanej Archipelag Skarbów w MOS i MOW w ramach projektu rozbudowy modelowego systemu zapobiegania przestępczości. 

Strategie profilaktyczne uwzględnione w procesie modyfikacji programu Archipelag Skarbów

W procesie modyfikacji programu zastosowano kompilację szeregu strategii: informacyjnych, edukacyjnych, alternatywnych; wykorzystywanych na różnych poziomach profilaktyki: uniwersalnej, selektywnej oraz wskazującej (Ostaszewski, 2016). Jednak za kluczową dla programu w nowej wersji uznano strategię „Siedmiu dźwigni skutecznej profilaktyki” opisaną w Vademecum (Grzelak, 2015).

Ww. strategie i typy profilaktyki opierają się na wspólnym założeniu: wzmacniania czynników chroniących oraz ograniczania czynników ryzyka. Podobne założenia i cele przyświecają Modelowi Profilaktyki Zintegrowanej (MPZ). Korzystając z szeregu badań własnych oraz innych naukowców na temat czynników chroniących młodzież przed zagrożeniami oraz czynników ryzyka (Hawkins, Catalano), bazując na doświadczeniu pracy z młodzieżą, Szymon Grzelak opracował autorski model skutecznego zapobiegania problemom w wielu obszarach równolegle, wspierający ogólny rozwój psychospołeczny osób w okresie adolescencji, bazujący na wartościach i aspiracjach młodzieży, wzmacniający ich pozytywny potencjał oraz więzi z życzliwymi dorosłymi z otoczenia (Grzelak, 2015). Najbardziej znanym i od lat realizowanym w szkołach programem opartym na MPZ jest program profilaktyki zintegrowanej Archipelag Skarbów.

Archipelag Skarbów 

W wersji podstawowej jest programem profilaktyki uniwersalnej adresowanym do uczniów w wieku 14-16 lat, ich rodziców i nauczycieli. Jest jednym z najczęściej realizowanych programów profilaktycznych w Polsce. Jako jeden z pierwszych programów został umieszczony w bazie programów rekomendowanych. W roku szkolnym 2022-2023 programem objęto ponad 30 tys. uczniów z 379 szkół. 20 z tych realizacji przeprowadzono w ośrodkach kuratoryjnych dla młodzieży. Łącznie, w latach 2018-2023 odbyło się 64 realizacji programu w 22 MOS i 25 MOW (Balcerzak, Grzelak, Łoś, Placha i in., 2023).

W odniesieniu do grup, w których obserwuje się przejawy niedostosowania społecznego, pośrednio albo wprost przyczyniających się do rozwoju przestępczości, stosowanie przekazu profilaktyki uniwersalnej może wydawać się problematyczne lub nawet budzić kontrowersje. Pojawia się obawa, że przekaz ten będzie nietrafiony, nieprzystający do rzeczywistości młodych, infantylny, wzbudzający śmiech i pobłażliwość albo irytację i niechęć u osób, które doświadczyły już w swoim życiu sytuacji sprzecznych z obowiązującym systemem norm społecznych, kulturowych i prawnych. Wątpliwości może budzić stosowanie tych samych strategii i metod profilaktycznych, co na poziomie ogólnym. Młodzież umieszczona w ośrodkach czuje się często naznaczona, osądzona, oceniona negatywnie. I ma za sobą realne, trudne doświadczenia. Sporą część stanowią dzieci pozbawione opieki rodzicielskiej umieszczone w ośrodku na wniosek sądu, placówki opiekuńczej albo zastępczych opiekunów prawnych, mogące odczytywać to jako informację, że nie nadają się do żadnej formy wspólnego bytowania, w której mogłyby nawiązać relację z kimś naprawdę życzliwym i bliskim.

W MOS i MOW częściej niż w innych szkołach, zdarzają się osoby, które doświadczyły wykorzystania seksualnego, przemocy, dorastania w rodzinie z problemem alkoholowym czy środowisku przestępczym. Często mają one za sobą pierwsze konflikty z prawem i wbudowaną tożsamość negatywną - wiedzą, że społeczeństwo postrzega je, jako „wyrzutki, co palą, piją, ćpają, biją… itd.”. Tym trudniej jest im wydobyć się ze schematu negatywnych zachowań i opinii, aby móc uwierzyć w siebie, swoje możliwości i pozytywny potencjał. By uwierzyć w swoje szanse na udane związki i szczęśliwe życie, realizację ważnych życiowych celów i marzeń.

Czym zatem różniły się realizacje programu w MOS i MOW od działań prowadzonych w zwykłych szkołach? Jakie konkretnie poczyniono zabiegi, aby sprzyjać pozytywnemu odbiorowi treści profilaktycznych przez młode osoby przebywające w ośrodkach, by dodać im wiary w siebie, w możliwość zmiany i pozytywnego wpływu na swoje życie? Jakie kroki podjęto, by program nie był odbierany jako straszenie „jeszcze gorszymi” konsekwencjami „złych wyborów”, ani jako naiwna idealizacja rzeczywistości obiecująca szczęśliwą wizję życia „bez problemów”?

Zakres i formy adaptacji programu do pracy z młodzieżą niedostosowaną społecznie lub zagrożoną niedostosowaniem

Pierwszym krokiem było przeprowadzenie badań, w których wzięło udział 1130 wychowanek i wychowanków z 10 MOW i 16 MOS, dzięki czemu możliwe było wykorzystanie wiedzy z diagnozy do namysłu nad koniecznymi modyfikacjami programu.

Adaptacja programu polegała na wprowadzeniu szeregu zmian w trzech wymiarach:

a)     organizacyjnym (współpracy z placówkami, przygotowania i doboru trenerów)

b)    merytorycznym (założeń, celów, doboru treści i metod)

c)     technicznym (narzędzi wykorzystywanych w działaniach profilaktycznych)

Wypracowany został nowy klucz doboru ekip trenerskich i standard organizacji programu (inny niż w szkołach). Do pracy profilaktycznej w MOS i MOW zaproszono osoby, które mogą wzbudzać zaufanie i być bardziej wiarygodne dla „wymagającej” młodzieży. Potrafią unikać oceniania i radzić sobie w kontakcie z traumatycznymi doświadczeniami, trudnymi pytaniami czy zachowaniami osób uczestniczących w spotkaniach, a także odwoływać się do własnych przeżyć i pokonanych życiowych trudności, a nie tylko „świecić dobrym przykładem”. Zmodyfikowany został także scenariusz zajęć i wprowadzono zmiany w prezentacji multimedialnej. Zwiększono np. liczbę elementów polegających na dzieleniu się osobistymi doświadczeniami przez trenerów. Zmieniono elementy, które sprawdzają się w zwykłych szkołach, ale dla młodzieży z ośrodków mogłyby się okazać wtórnie traumatyzujące lub mogłyby wywoływać nieprzyjemne skojarzenia z aspektami systemu i działań interwencyjnych postrzeganych jako opresyjne. Wdrożono bądź zmieniono szereg ćwiczeń aktywnych, dopasowując je do pracy z grupami jednorodnymi pod względem płci (samych chłopców lub samych dziewcząt), do okoliczności związanych z charakterem pobytu w zamkniętym ośrodku bądź internacie, a także do trudnych przeżyć i zawiłych sytuacji niektórych osób. Poprzez szkolenia uwrażliwiono trenerów m.in. na styl przekazu, aby był przystępny i zrozumiały, oraz na dobór sformułowań - aby np. nie zawierały określeń odbieranych jako stygmatyzujące, czy opinii mogących wyzwalać negatywne myśli, przygnębienie bądź agresję. Szczególnie silny akcent położono na dzielenie się z młodzieżą praktycznymi wskazówkami i ukazanie możliwości wprowadzania w życie drobnych zmian, małymi krokami. Dużą wagę przywiązywano do tego, by stwarzać okazje do słuchania wypowiedzi młodzieży oraz doceniać każdy najmniejszy przejaw zaangażowania i pozytywnego zachowania, a jednocześnie konstruktywnie konfrontować się z wypowiedziami osób przekonanych o zaletach jakichś zachowań problemowych, np. używania substancji psychoaktywnych. Łączono zachowanie elementarnego szacunku do osób dzielących się swoimi opiniami bądź wątpliwościami, z troską o to, by dodatkowe dialogi nie burzyły konstrukcji metodycznej, spójności przekazu i nie utrudniały realizacji celów programu. Liczne wskazania i rekomendacje dla trenerów dotyczące prowadzenia zajęć z młodzieżą niedostosowaną społecznie lub zagrożoną niedostosowaniem zebrano w specjalnie utworzonym na ten cel arkuszu modyfikacji programu, który wraz z dopasowaną do zmian w scenariuszu prezentacją multimedialną, stał się elementem dedykowanego zestawu narzędzi wspomagającego pracę trenerów w MOS i MOW.

Zgodnie ze wskazaniami ekspertów, ofertę programu skierowanego do MOS i MOW poszerzono o elementy charakterystyczne dla działań z obszaru profilaktyki selektywnej i wskazującej, które nie są obecne podczas regularnych realizacji Archipelagu Skarbów w szkołach. Były to: dodatkowe warsztaty psychoedukacyjne oraz indywidualne konsultacje psychologiczne dla młodzieży, cykliczne superwizje i tematyczne szkolenia dla pracowników ośrodków oraz warsztaty umiejętności wychowawczych dla rodziców/opiekunów prawnych. Warsztaty psychoedukacyjne realizowane były w okresie od dwóch tygodni do około trzech miesięcy po realizacji programu Archipelag Skarbów. Dedykowane były mniejszym grupom liczącym do 20 osób. Jedne z nich - warsztaty o tożsamości, autorstwa Mai Łoś – miały za zadanie skłonić do refleksji i uświadomienia sobie albo pogłębienia odpowiedzi na pytania „kim jestem?” i „czego pragnę?”, prowadząc do konfrontacji swojego „Ja” realnego z „Ja” idealnym oraz rozprawienia się z rzeczywistością „masek” (rozpoznania wewnętrznych konfliktów i mechanizmów obronnych, lęków i kompleksów oraz prób „dostosowania się” do wymogów sytuacji, grup i oczekiwań innych - nie zawsze w zgodzie ze sobą). Warsztaty dawały szansę na odkrycie swoich mocnych stron i sukcesów, na podjęcie lub wzmocnienie postanowień względem wyboru kierunku własnych dążeń, a także świadomego budowania swojego wizerunku w oparciu o pozytywne wzorce, cele i konstruktywne rozwiązania. Pozostałe warsztaty stanowiły okazję do przećwiczenia z grupą konkretnych sposobów radzenia sobie z własnymi ograniczeniami i błędnymi przekonaniami, stresem, rezygnacją, brakiem motywacji, ale też presją, konfliktami bądź brakiem wsparcia ze strony otoczenia. W ich ramach ćwiczone były umiejętności autodiagnozy, komunikacji, rozwiązywania problemów, wyznaczania celów oraz zarządzania czasem, emocjami, zasobami i wyborami w sposób wzmacniający poczucie własnej sprawczości i satysfakcji z osiągnięć, poprawy funkcjonowania oraz relacji z innymi.

Ewaluacja zmodyfikowanego programu

Wiele zmian wprowadzono po to, aby pomimo szeregu wyzwań i trudności, udało się utrzymać wysoki poziom jakości oraz trafność profilaktycznych oddziaływań. Na ile to się udało? Można o tym wnioskować m.in. na podstawie informacji zwrotnych i opinii uzyskanych od młodzieży, kadry pedagogicznej i dyrektorów placówek. Średnia ocen programu przez młodzież była bardzo wysoka - wyniosła 4,98 w skali 1-6. Wyniki ankiet ewaluacji bezpośredniej (prowadzonej tuż po zakończeniu realizacji programu) pokazują, że uczestniczenie w programie Archipelag Skarbów zarówno w MOS, jak i MOW, pomogło w zmotywowaniu młodzieży do prozdrowotnych zachowań w kilku obszarach profilaktyki. Pokazują to poniższe wykresy.

Wykres 1. Wyniki ewaluacji bezpośredniej z podziałem na płeć w MOS

Wykres 2. Wyniki ewaluacji bezpośredniej z podziałem na płeć w MOW

Przedstawione wyniki pochodzą z 2586 ankiet prawidłowo wypełnionych przez osoby uczestniczące w programie Archipelag Skarbów w MOS i MOW na przestrzeni lat 2018-2023. Znając skalę zachowań problemowych występujących w grupach młodzieży niedostosowanej społecznie lub zagrożonej niedostosowaniem, uzyskane dane ewaluacji bezpośredniej programu prezentują się bardzo obiecująco. Są ciekawym i cennym materiałem pokazującym, że przemyślana profilaktyka z odpowiednio dobranymi treściami i formami przekazu ma sens i może stanowić cenne uzupełnienie działań z zakresu socjoterapii i resocjalizacji nieletnich (Balcerzak, Grzelak, Łoś, Placha i in., 2023).

Ewaluacja programu Archipelag Skarbów w MOS i MOW nie ograniczała się do ewaluacji bezpośredniej, będącej formą monitoringu. Zgodnie ze standardami ewaluacji programów profilaktycznych przeprowadzono zarówno badania ilościowe, jak i badania jakościowe, z wykorzystaniem różnorodnych narzędzi: ankiet, arkuszy obserwacji oraz kwestionariuszy wywiadów. W ciągu trwania całego projektu miała charakter ewaluacji procesu (formatywnej), ale w latach 2022-2023 rozszerzona została o kontrolowane badania ewaluacyjne - ewaluację konkluzywną (sumatywną).

Zamiast podsumowania

Poruszony tutaj wątek będzie kontynuowany, albowiem badania nad skutecznością programu w MOS i MOW oraz wyniki badań jakościowych zasługują na omówienie w odrębnym artykule. Otwartą kwestią pozostaje też bliższe przyjrzenie się wynikom i wnioskom z diagnozy oraz ewaluacji bezpośredniej. Zapraszam więc do wypatrywania i lektury kolejnych artykułów na temat coraz bardziej różnorodnych zastosowań modelu profilaktyki zintegrowanej w pracy profilaktycznej, które będą się ukazywać na łamach „Remedium”.

Literatura:

Balcerzak, A., Grzelak, S., Łoś, M., Placha, J., Siellawa-Kolbowska, E., Wojsznarowicz, M., (2023). Profilaktyka Zintegrowana w Młodzieżowych Ośrodkach Socjoterapii i Młodzieżowych Ośrodkach Wychowawczych. Raport zbiorczy z działań w latach 2018-2023. IPZIN, Warszawa.Brzezińska, A.I., Grzegorzewska, I. (2020). Profilaktyka zaburzeń funkcjonowania i rozwoju oraz promocja zdrowia dzieci i młodzieży. w: Grzegorzewska, I., Cierpiałkowska, L., Borkowska, A.R. (red). Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa, s. 773–776.Grzelak, Sz. (red.), (2015). Vademecum skutecznej profilaktyki problemów młodzieży. Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa.Ostaszewski, K. (2016). Kompendium wiedzy o profilaktyce, w: Ostaszewski, K., Okulicz-Kozaryn, K., Sochocki, M.J., Sokołowska, M., Szymańska, J. (2016). Jak zadbać o jakość w profilaktyce – System Rekomendacji Programów Profilaktycznych i Promocji Zdrowia Psychicznego. Fundacja ETOH, Warszawa.